Nosc lingaz dla uma

Foto 2

Le Comun Badia é un di 5 comuns ladins dla Val Badia che fej pert dla provinzia da Balsan. Nosta valada é üna dles cin valadel ladines incër le Sela. Les atres cater à inom Gherdëna, Val de Fascia, Fodom cun Col de Santa Lizia y Ampëz. Le lingaz ladin é le lingaz dla uma de plö dl 95 por cënt dla popolaziun de Badia. Chësc lingaz é nasciü deache le lingaz di reti, vedli abitanc dles Alpes, s' à moscedè cun le latin volgar, baié dai soldas y dai artejagn romagn, do che Roma â dal 15 dan Cristo tut ite les Alpes y insciö sotmetü i reti. Cun la jüda di secui él nasciü chësc lingaz nü, tlamè le ladin. Dandaia gnê chësc lingaz baié dal Bodensee cina a Trieste. La gran transiada di popui tratan la Eté Damez (Medioevo) à sburlè i ladins tres plö sön na pert. La gran pert é gnüs assimilà, d' atr s' à retrat te valades desertes o püch abitades. Raiuns ladins él ma plö romagnü les cin valades dles Dolomites dites dessura cun 30.000 ladins, le Friul cun 600.000 furlans y na picera pert dl Grijun cun 40.000 rumanc. Le lingaz ladin é al prigo da gnì bastardè y assimilè dai fui gran lingac vijins, dal talian y dal todësch. Porchël se prô uniuns culturales y les aministraziuns publiches da le mantignì cun l' adorè vigni dè a usc y por scrit.

Ciasa da paur L' inom Badia vëgn dal fat storich che la man dërta dla valada fajô dal 1030 ca. cina al 1785 pert dal convënt (badia) Ciastel Badia/San Laurënz che ê dles monies benedetines. A chëstes messâ i paurs dla valada dè jö le dieje y paié d' atres cultes pesoces. Le scagn dl vicare dla signuria Mareo ê Al Plan. La pert ciampa dla valada cun le vicare sön ciastel Tor/San Martin (incö museo provinzial ladin) ê stada dal vësco da Porsenù cina al 1803, ann dla secolarisaziun. Dai reperc ciafà sö a Sotciastel/Badia pon miné che al sides bele stè te nösc raiuns jënt tla eté dl brom, mo can che la valada é gnüda colonisada por tres resta ciamò tl scür y sarà laûr di studià ciafè fora na sigüda.

Le comun Badia à na spersa de 82,94 qkm y cumpëda plö de 3.000 abitanc. Al fej termo cun i comuns: San Martin, La Val, Mareo, Ampëz, Fodom, Sëlva y Corvara. An po arjunje le comun Badia da San Laurënz ite por la valada, da Gherdëna ca por le ju de Frara (2121m) passën por Calfosch y Corvara, da Fodom sö por Ciaulunch (1860m) y Corvara, da Ampëz sö por Falzares y Valparora (2168m). Badia po incé gni arjunta da Lungiarü por Juel söicà o da La Val sö por Fornacia y Arciara.

fotoDal comun Badia fej pert 3 fraziuns: San Ciascian, La Ila y San Linert. Sot al inom Badia minon la cöra de San Linert y San Iaco, i dui patronns dla dlijia cun sü abitanc. Le comun Badia é cërtlè ite da morones da crëp: Lagació (2778 m), Conturines (3064 m), Lavarela (3055 m), Sas dala Crusc (2907 m) y Gherdenacia (2500 m). Badia fej pert di dui parcs naturai: Fanes-Senes y Pöz.

LAD